راه درست کدام است؟
پاسخ بدین پرسش، بسیاری از مشکلات فکری ما را بر ما آشکار خواهد ساخت و ممکنست بسیاری از بدفهمی های ما را از روزگار برملا سازد. بدیهیست که گذشتگان، راه درست را راه راست میپنداشته اند و چه بسا هنوز هم این اعتقاد رایج باشد. معروفست که راه راست گم شدن ندارد. از همین یک ضرب المثل میتوان پی برد که در مجموعه گنجینه فرهنگی ما چه میزان دست انداز وجود داشته و چه بسا انباشت آنها ما را بدین روزگار سیاه نشانده است. تصور کنید که حین رانندگی در کوهستان هستید و به پیچی میرسید. اگر به عوض پیچیدن، راه راست را ادامه دهید چه میشود؟ قطعاً یا با کوه تصادم میکنید یا به راه راست عازم قعر دره میشوید. آیا ادامه راه راست مجاز است؟ برخی ممکنست بگویند منظور از این رهنمود اینست که اگر در دشت همواری سفر میکنیم، راه راست کوتاه ترین و کم هزینه ترین راه است. که البته در کلیت خود درست است. تصور کنید که در یک مسیر مستقیم، از تهران عازم شمال شده ایم. ولی در اثر اشتباه در خواندن علائم راهنمای جاده، در بزرگراه مستقیمی که بسمت جنوب میرود قرار گرفته ایم و بسرعت رو بسوی قم میرویم. هردو مسیر راه های راست هستند، اما آیا هر راه راستی راه درست است؟! آیا وماً هر راه راستی رو بسوی رستگاری دارد؟ متشابهاً بسیاری دیگر از عبارات کوتاه در فرهنگ ما که جنبه ارشادی دارند دارای پیچیدگی هائی است که براحتی مورد سوء استفاده قرار میگیرد. مثلاً عبارت "دروغ مصلحت آمیز به از راست فتنه انگیز" از همین مقوله است که برخلاف نیت نویسنده اصلی آن (سعدی شیرازی)، همواره ابزار اصلی کار تمداران ریاکار واقع شده است. یا مثلاً از عبارت "گذشته چراغ راه آینده است" چه میفهمیم؟ آیا واقعاً اینطور است؟ شاید، ولی بشرطی که چراغ روشن باشد و نه خاموش. ضمناً چراغ روشن در دست رهرو باشد و نه مخفی زیر میز. بعلاوه، نیت فرد مسافر باید جستجو و اکتشاف باشد و نه گردشگری تا اینکه عبارت مزبور معنای کامل خود را ادا کند. آموزه های گذشته و آنچه در افکار ما رسوب کرده شدیداً نیازمند تجدید نظر است.
گذشته، واژه تاریخ را تداعی میکند. مجموعه آنچه که در گذشته اتفاق افتاده را "تاریخ" میگویند. "چگونه از تاریخ درس بگیریم؟" برای درس گرفتن، آیا از گذشته ها درک مستقیم و بیواسطه ای داریم؟ گذشته ها یعنی چه؟ آیا از تاریخ تعامل کشورهای جهان درکی داریم؟ یا ساده تر، تاریخ ادوار گذشته کشور خودمان چطور؟ یا از آن هم ساده تر، گذشته شهرمان؟ اصلاً گذشته مرتبط با همشهریان و فامیل خودمان چطور؟ مثلاً فقط نزدیکان درجه اول؟ آیا از زندگی پدر جد خودمان اطلاعی داریم؟ اینکه شغل او چه بوده، خانواده اش، رفتارش، یا حتی نامش چه بوده؟ چه بسا حتی همین اطلاعات بسیار اندک را نیز نداریم و راهی نیست جز اتکا به خاطرات پدر یا پدربزرگ که بیواسطه از وی داشته اند. تازه معلوم نیست همین اندک اطلاعات رنگ پریده نیز دقیق و واقعی باشد. ما هیچگونه اطلاعی از احساسات و علایق وی نداریم. چه بسا او طی نزاعی توسط دشمنانش زخم خورده و کشته شده باشد. در اینصورت آیا از قاتل یا قاتلان او کینه ای در دل داریم؟ اصلاً آنها را میشناسیم؟ هیچ نمیدانیم که بصورت طبیعی فوت کرده یا در حادثه ای کشته شده. لذا میبینیم که اگر به چند نسل عقبتر برگردیم، حتی از چند و چون زندگی اقوام درجه اول خود هیچ اطلاعی در دست نداریم چه رسد باینکه به عقبتر در زمان رفته و به حوزه های دیگری دور از کسان خود به پردازیم. اطلاعاتی که امروز بیواسطه و مستقیم در دست داریم تقریباً هیچ است. در شرایطی که از حالات و رفتار نزدیکترین عزیزان خود بی خبریم چگونه انتظار میرود که اطلاعات قابل وثوقی از دنیا و مافیها در دست داشته باشیم. لذا تنها راه ارتباطی ما با گذشته ها از کانال تاریخ خواهد بود. تاریخ عبارتست از مجموعه رویداد هائی که گذشتگان در هر دوره، از طریق مشاهدات دست اول خود کسب و ضبط کرده اند. در مورد هر آنچه غیر از یافته های مستقیم خودمان است مجبور به اتکا به تاریخ هستیم. تاریخ، مجموعه ای از نقل قول هاست. پس آیا میتوان به هر آنچه نقل شده و خود شاهد نبوده ایم اعتماد کرد؟ معمولاً خیر. بویژه اگر اطلاعات درج شده حاصل مشاهدات فقط یک نفر بوده باشد اقوال وی محل اطمینان نخواهد بود. همچنانکه خبرگزاری های معتبر نیز معمولاً اخباری را انتشار میدهند که از چندین منبع مستقل دریافت کرده و یکدیگر را تأیید کرده باشند. لذا چنانچه درباره یک واقعه مشخص خبرهای یکسانی از کانال های متعدد دریافت شود، اطلاعات مزبور مورد وثوق بیشتری خواهد بود. هرچه تعداد مشاهدات مستقل بیشتر باشد، ضریب اطمینان بیشتر خواهد بود. اصولاً این همان روشی است که شناخت جهان مادّی بر آن استوار است و به روش علمی موسوم است که قبلاً بدان پرداختیم (بحث استقرا در "علوم فیزیکی"). البته درباره تاریخ، ابزارهای کمکی دیگری غیر از اقوال وجود دارد. مثلاً وسایل بجا مانده در سایت های تاریخی قدیمی و یا عکس و فیلم و سایر اطلاعات رسانه ای در دنیای مدرن پشتیبان مستقل دیگری بشمار میآیند. ابزار کمکی مهمی که وجود دارد عقل است. اگر یک فرد عادی خبری دهد، احتمال درست و نادرست بودن آن پنجاه پنجاه است. اما اگر بنوعی در خبر مزبور ذینفع باشد عقل حکم میکند که احتمال درستی و نادرستی آن یکسان نباشد. یا مثلاً اگر کسی ادعا کرد که کوه دماوند را جابجا کرده به دریای خزر پرت کرده، در واقع باید به سلامت عقل وی شک شود. و اگر او همچنان بر این ادعا مصر بوده و تهدید کند هرکه حرفش را قبول نکند و بدان ایمان نیاورد مستوجب مرگ است، در این صورت نه تنها مجنون بلکه آدمکش نیز هست. همواره در همه این مراتب، خرد محک خوبی برای داوریست. بقول شاعر، که گر ما خرد داشتیم کجا این سرانجام بد داشتیم.
بیائید فرض کنیم که همه اطلاعات ما درباره گذشتگان و تاریخ گذشته درست و معتبر است. پرسش اینست که دانستن تاریخ به چه درد میخورد؟ دانستن همه آنچه در گذشته ها رفته چه سودی میتواند داشته باشد؟ آیا مرور تاریخ، چیزی جز مشابه خواندن رمان یا داستانهای تخیلی و لذت خاطر است؟ آیا خواندن تاریخ صرفاً برای افزایش اطلاعات عمومی نیست؟ یا اینکه مهمترین فایده تاریخ بجهت مصداق عبارت معروف "گذشته چراغ راه آینده است" میباشد؟ به گمان ما همین است. مهمترین فایده تاریخ راهنمائی بجهت پرهیز از ارتکاب خطاهای گذشته میباشد. درس گرفتن از خطاهائی که چه در مسائل فردی و چه جمعی در اداره امور جامعه خود و یا در ارتباط با جوامع دیگر مرتکب شده ایم. مطالعه تاریخ کمک میکند تا اشتباهاتی را که ملل غرب در دخالت ایدئولوژی دینی در امور مملکت داری مرتکب شدند ما تکرار نکنیم. حتی نگاه مختصری به نتایج فاجعه بار ازدست دادن بخش بزرگی از کشور در دوران قاجار در اثر این گونه دخالتها میبایست درس بزرگی در عدم تکرار مجدد آن داده باشد. آیا مردم باندازه کافی تاریخ میخوانند؟ آیا از رویدادها عبرت میگیرند؟ عده ای را ممکنست رأی بر این باشد که بدون دانستن حتی یک کلمه از تاریخ، کماکان میتوان زندگی کرده امورات خود را گذراند. مگر بدون تاریخ نمیتوان زندگی کرد؟ البته که میتوان، و امری غیر ممکن نیست. این بدان میماند که بدون توجه به آنچه گذشتگان ما اختراع و اکتشاف کرده اند، بخواهیم از ابتدا خودمان با اختراع چرخ همه آن تجربیات را از سر نو تکرار کنیم. در حالیکه، اتکا به تاریخ گذشته، ما را از اختراع دوباره چرخ بی نیاز میسازد. فهم و قبول این واقعیت در گرو پذیرش واقعیت دیگری است که جوامع انسانی با یکدیگر مرتبط بوده و فقط در اثر مساعی مشترک است که به پیشرفت نائل میشوند. تفکر درهای بسته از ذهن های عقب مانده و خسته ای تراوش میکند که تاریخ را نخوانده اند.
درباره این سایت